Αναμνήσεις από την κόρη του Mikhail Chigorin.

Mikhail Ivanovich Chigorin (1850-1908).










To "Σκακιστικό Καφενείο" μετέφρασε και σας παρουσιάζει το κείμενο που έγραψε η κόρη του Mikhail Chigorin, η Olga M. Kusakova-Chigorina το 1958 γιά να τιμήσει τα πενήντα χρόνια από τον θάνατο του πατέρα της. Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο έντυπο “Novoye Russkoye Slovo” No. 16290, στις 2 Φεβρουαρίου του 1958.

Olga M. Kusakova-Chigorina

Ο πατέρας μου Mikhail Chigorin.

Γιά την 50η επέτειο από τον θάνατό του (1908-1958).

Στις 12 Ιανουαρίου του 1908 κατά το παλαιό ημερολόγιο, στην πόλη Λούμπλιν, ο πατέρας μου, ο Mikhail Ivanovich Chigorin, ένας διάσημος ρώσος σκακιστής, πέθανε. Ακριβώς μισός αιώνας έχει περάσει από την ημέρα του θανάτου του την ημέρα που εορτάζεται η Αγία Τατιάνα. Κατά πάσα πιθανότητα κανένας από τους συγχρόνους του δεν είναι ζωντανός, αλλά πολλοί θαυμαστές του ταλέντου του, εξακολουθούν να είναι διασκορπισμένοι σε όλο τον κόσμο. Και ενώ δεν είναι πολύ αργά θέλω να μοιραστώ κάποιες αναμνήσεις του πατέρα μου, όχι ως σκακιστή (γιά τον Chigorin, σαν σκακιστή μαίτρ, πολλά έχουν γραφτεί τόσο στα ρωσικά όσο και στην ξένη σκακιστική βιβλιογραφία). Θέλω να σας πω γι' αυτόν ως άνθρωπο και, κυρίως, να σας δώσω μία σύντομη περιγραφή των τελευταίων ημερών της ζωής του.

Μεγάλωσε ως ορφανό, στο Ορφανοτροφείο Γκάτσινα. Κατά τη διάρκεια των διακοπών του πήγαινε σε δύο ηλικιωμένες θείες του στην Αγία Πετρούπολη. Σε γενικές γραμμές, ο πατέρας μου πολύ σπάνια μοιράζονται αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία. Δεν υπέφερε από την παρόρμηση να φαντασιώνεται. Εκείνος παρέθετε μόνο τα αληθινά γεγονότα και απαιτούσε και από τους γύρω του να δίδουν σύντομες και ακριβείς απαντήσεις. Μου έλεγε πάντα: «Σκέψου πρώτα και στη συνέχεια να απαντάς συνοπτικά". Ήξερα ότι για να μιλήσουμε με τον πατέρα μου έπρεπε να είμαι προσεκτική, σαφής, ακριβής και να λέω μόνο την αλήθεια. Έτσι εκείνος έχει διατηρηθεί για πάντα στη μνήμη μου, τυλιγμένος σε αυτή την αλήθεια.

Ως άνθρωπος ήταν εξαιρετικά νευρικός και οξύθυμος, και δεν μπορούσε να ανεχθεί την βλακεία σε οποιαδήποτε από τις μορφές της. Πάνω απ' όλα ζητούσε λογική από όλους γύρω του.

Ο πατέρας μου διατηρούσε μια τεράστια αλληλογραφία σε θέματα που αφορούσαν το σκάκι στη Ρωσία και στο εξωτερικό. Τον βλέπαμε για μέρες συνεχώς σκυμένο πάνω από το γραφείο να γράφει, απαντώντας σε ένα σωρό επιστολές του ταχυδρομείου που είχε λάβει, ενώ τη νύχτα βρισκόταν στην σκακιέρα του που ήταν τοποθετημένη δίπλα στο κρεβάτι του. Έζησε μόνο μέσα από το σκάκι και για το σκάκι. Υπήρχε πάντα απόλυτη σιωπή στο διαμέρισμά μας. Αν κάποιο αντικείμενο ή κάτι άλλο έπεφτε ο πατέρας ανατρίχιαζε, πεταγώταν αμέσως αμέσως και αυθόρμητα πήγαινε προς το μέρος του συμβάντος, αλλά πριν φτάσει εκεί ηρεμούσε και επέστρεφε γρήγορα στην θέση του.

O Mikhail Chigorin σε ηλικία 33 ετών το 1883.










Η μοναδική οικιακή βοηθός που είχαμε ήταν μία κοπέλα που ποτέ δεν άφησε πιάτα ή μαχαίρια και ούτω καθεξής να πέσουν από τα χέρια της. Εν ολίγοις, σπάζοντας τη σιωπή θεωρούνταν ένα είδος «έγκλημα».

Μπορώ μόνο να απεικονίσω τον πατέρα μου, σκυμμένο πάνω από τη σκακιέρα ή το γραφείο, ή όρθιο του να βηματίζει γύρω από τα δωμάτια με ένα συγκεκριμένο ρυθμό κουνώντας το κεφάλι του, το βλέμμα του επικεντρωμένο, σχεδόν απών, δεν αντιλαμβανόταν τίποτα γύρω του.

Οι σκακιστικοί συνδυασμοί έρχονταν συχνά σ' αυτόν ξαφνικά. Σε τέτοιες περιπτώσεις θα μπορούσε να αφήσει τους επισκέπτες του στο τραπέζι γιά να πάει ξανά στην μελέτη του για να δημιουργήσει τη νέα διάταξη των κομματιών στην σκακιέρα. Καταλήγαμε να χρειάζεται να ζητούμε συγγνώμη από τους επισκέπτες μας, αλλά η πλειοψηφία τους ήταν σκακιστές και θαυμαστές του πατέρα μου, και γι' αυτόν τον λόγο αυτή του η συμπεριφορά ελήφθη με καλή χάρη και δεν χρησιμοποιήθηκε εναντίον του.

Ήταν χειρότερα όταν οι τρεις μας είχαμε το μεσημεριανό γεύμα, καθώς θα υπήρχαν διαλείματα όχι μόνο ανάμεσα από τα πιάτα που θα σερβιριζόντουσαν, αλλά και μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης κουταλιάς της σούπας. Ήταν σπάνιο για ένα γεύμα να περάσει χωρίς παύσεις. Η οικιακή βοηθός θα έπρεπε πρώτα να σταλεί για να τον ενημερώσει ότι το φαγητό κρυώνει, κατόπιν θα πήγαινα εγώ και, τέλος, η ίδια η μητέρα. Έτσι, τα δείπνα πραγματοποιούνταν συχνά σε μία νευρική ατμόσφαιρα.

Ο πατέρας μου ήταν πολύ επιλεκτικός για το φαγητό του, και ο μεγαλύτερος έπαινός του ήταν η φράση: "Δεν είναι κακό, είναι βρώσιμο." Το τραπέζι έπρεπε να καλύπτεται με ένα λευκό πεντακάθαρο τραπεζομάντιλο και να είναι σερβιρισμένο καλά. Το ποτήρι έπρεπε να είναι λεπτεπίλεπτο. Στο σπίτι έπρεπε να υπάρχει καθαριότητα και η τάξη. Η ζωή στο σπίτι μας υπήρχε κάτω από το σύνθημα "όλα για το σκάκι". Το σκάκι κυριαρχούσε παντού μέσα στο σπίτι: το διαμέρισμα είχε τουλάχιστον τρεις σκακιέρες, ενώ οι τοίχοι είχαν πορτραίτα του Steinitz, Lasker, Pillsbury και άλλων κορυφαίων σκακιστών.

Ο Mikhail Chigorin (αριστερά) παίζει με αντίπαλο τον Wilhelm Steinitz (δεξιά) γιά τον τίτλο του Παγκόσμιου Πρωταθλητή στο σκάκι στην Αβάνα το 1889.





Στο γραφείο του πατέρα μου υπήρχαν δύο έπιπλα γραφεία με σωρούς από χαρτιά: επιστολές και αποκόμματα από εφημερίδες (το σκακιστικό τμήμα των εφημερίδων). Ένα γυάλινο κουτί περιείχε πολλά σκακιστικά βιβλία. Δίπλα στο κρεβάτι υπήρχε ένα μικρό τραπέζι με Redwood σκαλισμένο με τα αρχικά “M. Ch”. Ο ταχυδρόμος είπε κάποτε στην υοικιακή βοηθό: «Τι περίεργο κύριο που έχετε, γιατί γράφουν τόσο πολύ σ 'αυτόν;" Κάποτε μια επιστολή μας παραδόθηκε με τη διεύθυνση στο φάκελο: "Chigorin, Ρωσία" και στη συνέχεια αποδείχθηκε ότι ήταν επαρκής η διεύθυνση.

Στην αφηρημάδα του, ξέχασε την ηλικία μου (7-8 ετών) και ήθελε να με έχει να συμμετέχω στην γραμματειακή του εργασία το συντομότερο δυνατό, παραγγέλνοντάς μου να κάνω κόβω και να συγκεντρώνω τα σκακιστικά αποκόμματα από τις ρωσικές και τις ξένες εφημερίδες.

Σε πολλές περιπτώσεις του ζήτησα να μου μάθει να παίζω σκάκι, αλλά πάντα μου παρατηρούσε: «Δεν είναι κάτι για το γυναικείο μυαλό, κυρία". Παρ' όλα αυτά, μόλις επέστρεψε από την Αγγλία, όπου είχε επισκεφθεί μία σκακιστική λέσχη γυναικών, είπε: «Καλά πράγματα, οι αγγλίδες παίζουν αξιοπρεπές σκάκι".

Ο ίδιος έμαθε σκάκι ενώ ήταν ακόμη μαθητής στο Ορφανοτροφείο Γκάτσινα. Διδάχτηκε από τον δάσκαλο του, ενώ ο πρώτος του σοβαρός δάσκαλος στο σκάκι ήταν ο γνωστός σκακιστής Schiffers.

Ο Chigorin ποτέ δεν εργάστηκε και συνεργάσθηκε μόνον με λίγες εφημερίδες και περιοδικά. Όταν του προσφέρθηκε μια δουλειά σε μία από τις τράπεζες στην Αγία Πετρούπολη την αρνήθηκε καθώς είχε υπερβολικό φόρτο σκακιστικής εργασίας. Εκείνος προσωπικά θεωρούσε απαράδεκτο να λαμβάνει μισθό μόνο για να απασχολείται τυπικά, αν και η οικονομική κατάσταση της οικογένειας Chigorin δεν ήταν ιδιαίτερα λαμπρή. Υπήρχε η φήμη ότι ο πατέρας μου έκανε μια περιουσία από τα σκακιστικά τουρνουά, αλλά αυτό ήταν ένα παραμύθι.

Το ταλέντο του ήταν στο αποκορύφωμά του κατά τα έτη 1891-1895. Όντας ένα πολύ νευρικό άτομο, ο πατέρας μου ποτέ δεν θα μπορούσε να αντέξει οποιαδήποτε μυρωδιές και ιδιαίτερα τη μυρωδιά των πούρων, ενώ σοβαροί του αντίπαλοι όπως ο Lasker, ο Steinitz και άλλοι δεν άφηναν το πούρο από τα στόματά τους ενώ έπαιζαν. Όλοι αυτοί περιέβαλαν τον πατέρα μου με τον καπνό του πούρου, τον οποίο δεν μπορούσε να ανεχθεί. Έτσι έγινε ιδιαίτερα νευρικός και έκανε γκάφες στις παρτίδες. Κάποιος έγραψε: "Υπήρχε η εντύπωση ότι ο Chigorin ήταν σχεδόν πολύ τεμπέλης για να 'αρπάξει' το στέμμα". Δεν ήταν τεμπέλης, αλλά με δεδομένο την νευρικότητα που του προξενούσε ο καπνός του πούρου, αυτό τον εμπόδισε από το να συγκεντρώνεται κατά τον τρόπο που απαιτείται για να εργαστεί πάνω σε σκακιστικούς συνδυασμούς.

Από το φημισμένο τουρνουά του Hastings το 1895. Ο Chigorin (αριστερά) σε παρτίδα με τον Steinitz (δεξιά) ενώ παρακολουθούν την παρτίδα οι Lasker και Pillsbury.





Οδυνηρά ευαίσθητος, υπήρξε πάντα κυριευμένος από τον «πυρετό» του σκακιού, ενώ γιά το υπόλοιπο της ζωής του επιδίωξε την σιωπή. Σε αναζήτηση αυτής της σιωπής μετακομίσαμε στην Γκάτσινα για δύο χρόνια, καθώς ήθελε να ολοκληρώσει μία από τις σκακιστικές του εργασίες, αλλά το να ζει μακριά από την Πετρούπολη, χωρίς την σκακιστική του κοινωνία και τις σκακιστικές συναντήσεις ήταν κάτι που δεν μπορούσε να αντέξει για περισσότερο από δύο χρόνια. Γι' αυτό και επιστέψαμε πάλι στην πόλη του, στην αγαπημένη του Πετρούπολη.

Έχοντας ταξιδέψει σε πολλές χώρες και μάλιστα δύο φορές επισκέφθηκε Αμερική, ήταν πάντα ευτυχής να επιστρέφει, δηλώνοντας ότι δεν υπάρχει πόλη καλύτερη από την Πετρούπολη.

Ο εσώψυχος κόσμος του Chigorin ήταν αυτός ενός ανθρώπου με καλή καρδιά και κρυστάλλινη ειλικρίνεια, αλλά με έναν δύσκολο χαρακτήρα. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της φύσης του ήταν η μεγάλη του αφηρημάδα: μιλώντας σε κάποιον, συχνά, απροσδόκητα θα απαριθμούσε κάποιες σκακιστικές κινήσεις, κάτι το οποίο προκαλούσε σύγχυση στον συνομιλητή του. Πολύ συχνά έψαχνε για ένα κομμάτι που του έλειπε από την σκακιέρα, γιά να φανερωθεί τελικά ότι το κρατούσε στο χέρι του.

Η Olga M. Kusakova-Chigorina, κόρη του Mikhail Chigorin σε νεαρή ηλικία.









Από τα παιδικά μου χρόνια, μου είπαν να τον προσέχω και να τον φροντίζω: μήπως είχε ξεχάσει να δέσει την γραβάτα του, μήπως πήρε το καπέλο κάποιου άλλου, και αν κατά τη διάρκεια κάποιας νεροποντής μήπως πήρε ένα μπαστούνι αντί μιάς ομπρέλας; Συχνά προσπαθούσε να φορέσει δύο κολλαριστά πουκάμισα ταυτόχρονα, και καθώς δεν ήταν σε θέση να κουμπώσει και τα δύο κολλάρα, του ανέβαινε το αίμα στο κεφάλι, φούντωνε και έστελνε βροντές και κεραυνούς προς την πλύστρα. Το να φοράει δύο γιλέκα ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο για τον ίδιο. Φεύγοντας από το σπίτι με μια ομπρέλα θα επέστρεφε σπάνια σπίτι με αυτήν, αφού θα την έχανε κάπου στην πορεία, αν και λίγο αργότερα ο ίδιος θα έφερνε πέντε ομπρέλες και θα της τοποθετούσε όλες προσεκτικά στην σωστή γωνία.

Κάποτε ζούσαμε στην οδό Nevsky Prospekt 84, όπου υπήρχε ένα στενό πεζοδρόμιο που οδηγεί από την πύλη στο σπίτι (στο ίδιο κτίριο στεγαζόταν και η Σκακιστική Ομοσπονδία). Κάποια φορά, ο πατέρας μου συνάντησε την μητέρα μου σε αυτό το στενό πεζοδρόμιο, ευγενικά παραμέρισε, κάνοντάς της χώρο για την ίδια γιά να περάσει και αποτυγχάνει εντελώς να παρατηρήσει ότι ήταν η δική του γυναίκα. Κάποια άλλη φορά μετά την ερώτηση: "Ποιο είναι το όνομα και το επώνυμο της συζύγου σας;" θα βυθιστεί σε σκέψη και θα επαναλάβει αρκετές φορές, "Anastasiya ... Anastasiya ...", και συγκεχυμένα θα δηλώσει: «Αλλά δεν μπορώ να θυμηθώ αμέσως το επώνυμο".

Τα παραδείγματα της αφηρημάδας του ήταν αμέτρητα.

Η σκακιστική του εργασία πραγματικά τον εξαντλούσε, αλλά δεν μπορούσε να υπάρξει χωρίς αυτήν. Ήταν εξουθενωμένος από τα ταξίδια στο εξωτερικό για τα τουρνουά σκακιού, αλλά εάν το διάστημα μεταξύ των τουρνουά ήταν πάρα πολύ μεγάλο θα άρχιζε να βαριέται. Θυμάμαι ότι κάποτε, κατά την περίοδο που ζούσαμε στην Γκάτσινα επέστρεψε από το σταθμό από την Αγία Πετρούπολη συνοδευόμενος από κάποιον σκύλο, και στο σπίτι υπήρχε μια πρόσκληση γιά τουρνουά σκακιού να τον περιμένει. Ο Chigorin ήταν τόσο ενθουσιασμένος που διέταξε ότι ο σκύλος πρέπει να επιτραπεί να μείνει και του έδωσε το όνομα "Νέα" (εννοώντας τα καλά νέα που έλαβε γιά το σκακιστικό τουρνουά). Μεταξύ των σκακιστών που μας επισκέπτονταν θυμάμαι τον Steinitz, τον Schiffers, τον Στρατηγό Kovanko, τον Πρίγκιπα Cantacuzène και άλλους.

Μόσχα 1901, 2ο Παν-Ρωσικό Σκακιστικό Πρωτάθλημα.
Όρθιοι (από αριστερά): F.I. Duz-Chotimirsky, K.V. Rozenkrantz, D.M. Janowski, S.V. Lebedev, V.N. Kulomzin.
Καθιστοί (από αριστερά): E. S. Schiffers, S.V. Antushev, V.I. Tabunshchikov, M.I. Chigorin.






Στα τελευταία του χρόνια ο πατέρας μου άρχισε να αρρωσταίνει όλο και πιο συχνά. Εκείνη την εποχή ζούσα στην Lublin με την οικογένεια της αδελφής της μητέρας μου και έκανα τις σπουδές μου στο γυμνάσιο εκεί. Οι γονείς μου ήρθαν να με επισκεφθούν και να ακόμη σκέφθηκαν να μετακομίσουν στην Lublin.

Το 1907 πέθανε ο θείος μου, και ένα χρόνο αργότερα ο πατέρας μου ήρθε να μας επισκεφθεί, αλλά ήταν ήδη πολύ άρρωστος. Είχε μόλις πάρει εξιτήριο από το νοσοκομείο, όμως, όπως κάποιος αθεράπευτα άρρωστος (διαβήτης). Έφθασε την παραμονή των Χριστουγέννων [αυτό σημαίνει την 6η Ιανουαρίου κατά τον Ορθόδοξο τρόπο], ξάπλωσε και δεν σηκώθηκε ποτέ ξανά. Με τη μητέρα μου κάναμε βάρδιες στο να τον προσέχουμε στο πλάι του κρεβατιού του. Ο ίδιος είτε θα κινούσε αδιάκοπα τα κομμάτια της ταξιδιωτικής του σκακιέρας, είτε θα είχε παραισθήσεις.

Κάποιο βράδυ με κάλεσε και, δείχνοντας μου την ταξιδιωτική του σκακιέρα, μου είπε: "Κάψε αυτήν την σκακιέρα αμέσως".

Σοκαρίστηκα -την αγαπημένη του σκακιέρα, από την οποία ποτέ δεν είχε αποχωριστεί- πώς θα μπορούσα εγώ να την κάψω ξαφνικά! Η επιθυμία του θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο το πρωί, όταν οι σόμπες θα άναβαν. Ο ίδιος ήταν σε λήθαργο, έπεσε σε παραλήρημα και μιλούσε σε κάποιο αόρατο πρόσωπο μόνο για σκάκι.

Το πρωί η μητέρα μου και εγώ αποφασίσαμε ότι ο πατέρας μπορεί να πάει ακόμα καλύτερα και τότε θα μας κατηγορούσε για τη ενέργεια της φανέρωσης της παραληρηματικής φαντασίας του. Αποφασίσαμε πρώτα να κάψουμε την σκακιέρα, αλλά να κρατήσουμε τα κομμάτια για την ώρα. Το πρωί το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να ρωτήσει αν είχα εκπληρώσει το αίτημά του. Σιγανά του απάντησα: "Ναι", ήταν ένα αθώο ψέμα ...

Η Anastasiya Chigorina, σύζυγος του Mikhail Chigorin.










Τώρα ερχόμαστε στις τελευταίες ώρες της ζωής του: στις 12 Ιανουαρίου, το βράδυ, η σιωπή στο διαμέρισμα διαλύθηκε από μια κραυγή που τσάκιζε ψυχές. Όλοι σπεύσαμε στο δωμάτιο του ασθενούς. Η μητέρα ηρέμησε τον πατέρα, ενώ τα μάτια του, παγωμένα από τον τρόμο, ήταν εστιασμένα στην ανοιχτή πόρτα που οδηγεί στο σκοτεινό σαλόνι. Φαίνεται πως είχε ονειρευτεί κάτι, και το όνειρο ήταν συνδεδεμένο με την πόρτα. Όταν η μητέρα, που του έχει δώσει να πιεί νερό, τον ξάπλωσε πάλι στο κρεβάτι προσπάθησα να τον ηρεμήσω, λέγοντας: "Θα περάσουν όλα τώρα". Αλλά ο ίδιος απάντησε ενοχλημένος: "Ναι, θα περάσουν όλα, όταν πεθάνω," και αβοήθητος κουνούσε το χέρι του. Κλείνοντας τα μάτια του, αναστέναξε τρεις φορές και στη συνέχεια σώπασε γιά τα καλά. Ο γιατρός που είχε κληθεί ανακοίνωσε τον θάνατό του. Πραγματοποιήθηκε στις 9:50 μ.μ. την ημέρα της Αγίας Τατιάνας, στις 12 Ιανουαρίου. Τι είδαν τα μάτια του στο σκοτεινό σαλόνι θα παραμένει πάντα ένα μυστήριο.

Ετάφη προσωρινά στο τοπικό Ορθόδοξο νεκροταφείο και στην συνέχεια, πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και χάρη στις προσπάθειες και τις φροντίδες των σκακιστών της Αγίας Πετρούπολης, η σωρός του του μεταφέρθηκε στην Πετρούπολη, όπου για δεύτερη φορά ετάφη στην γη, στο Κοιμητήριο Νοβοντέβιτσι.

Στα χρόνια που ακολούθησαν διάφορα άτομα δημοσίευσαν αναμνήσεις τους γιά τον Μ. Ι. Chigorin, αλλά συχνά ανακρίβειες θα παρεισφρήσουν στις αναμνήσεις τους αυτές. Μερικές φορές ήταν πιθανώς το αποτέλεσμα ψευδών εντυπώσεων, ενώ άλλες φορές ήταν ένα προϊόν της ανθρώπινης φαντασίας. Κάποτε μου έστειλαν μια σελίδα που είχε σχιστεί από κάποιο βιβλίο ή ένα μικρό περιοδικό, όπου κάποιος Β. Stachovich τελειώνει το άρθρο του με τίτλο, "Από τις αναμνήσεις του Chigorin", με τις λέξεις: "Η προσωπική ζωή του, (δηλαδή του Chigorin) δεν ήταν καλή γι'αυτόν: ήταν ένας μοναχικός, αν και φάνηκε ότι είχε μια οικογένεια και μια κόρη. Πέθανε μεταξύ ανθρώπων που δεν γνώριζε, σχεδόν εντελώς μόνος, ξεχασμένος και από τον οργανισμό για τον οποίο είχε δουλέψει τόσο σκληρά". Το πόσο αλήθεια είναι αυτό, ο καθένας μπορεί να καταλάβει για τον εαυτό του από τις τρέχουσες αναμνήσεις μου. Η μητέρα μου, μετά το θάνατο του πατέρα του, συχνά συναντούσε τον E. A. Znosko-Borovsky, που δεν είναι πλέον μαζί μας. Θα κουνούσαν και οι δύο τα κεφάλια τους στους καρπούς αυτής της φαιδρής φαντασίας.

Αναμνηστικό γραμματόσημο της Ε.Σ.Σ.Δ. του 1958 γιά τα 50χρονα από τον θάνατο του Mikhail Chigorin.









Το 1928, μετά που είχα ήδη μεταναστεύσει, έγραψα σε μία σύντροφο από τα παιδικά μου χρόνια -μία εξαδέλφη μου- που ζούσε στο Λένινγκραντ, με αίτημα να επισκεφθεί τον τάφο του πατέρα μου στο νεκροταφείο Νοβοντέβιτσι. Από την απάντηση της που έλαβα έμαθα ότι βρήκε τον τάφο να καλύπτεται από πυκνές τσουκνίδες και να μην έχει ούτε σταυρό, ούτε ένα μνήμα. Ο νεκροθάφτης Andreev είπε ότι σε μία περίπτωση ο σκακιστής Fedorov εμφανίστηκε και ζήτησε να βρει που βρίσκεται ο τάφος του Chigorin σύμφωνα με το σχέδιο του νεκροταφείου. Είπε ότι θα προσφύγει στους σκακιστές, υπενθυμίζοντάς τους τον τάφο ενός ανθρώπου που θα πρέπει να είναι αγαπητός σε ολόκληρο τον κόσμο του σκακιού, και ότι ήταν απαραίτητο να ληφθούν μέτρα για την αποκατάσταση του τάφου. Τα μέτρα ελήφθησαν. Το 1934 ή το 1935 έλαβα μία επιστολή από τον Kharkov με μία τυπωμένη σελίδα που πήρε από κάποιο περιοδικό ή ένα βιβλίο με μια φωτογραφία του τάφου του Μ. Ι. Chigorin.

Ο τάφος δεν έχει σταυρό και ο τύμβος είναι κυκλωμένος με ένα επιμήκη ψηλό τοίχο, πιθανότατα από γρανίτη, με λουλούδια τοποθετημένα στο κέντρο και την κατάλληλη επιγραφή στην ταφόπλακα. Στην κεφαλή του τάφου υπάρχει ένα παγκάκι και μία πέτρινη σκακιέρα.

Αυτή ήταν η κατάσταση του τάφου πριν από 20 χρόνια, αλλά το τι συνέβη στην Πετρούπολη, στο Πέτρογκραντ, στο Λένινγκραντ, και ιδίως στο νεκροταφείο Νοβοντέβιτσι, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν το γνωρίζω.

Και οι βροντές και καταιγίδες πέθαναν μακριά.
Είναι η ταφόπλακα σου ανέπαφη;
Ή, ίσως, ο τάφος σου
Είναι κατάφυτος από το γρασίδι της λήθης.

“Novoye Russkoye Slovo” No. 16290, 2 Φεβρουαρίου 1958.

Ο τάφος του Mikhail Chigorin.